Aşağıda görülen yazı İzmir Numismatik Derneği'nin Web sitesinde bulunan "Osmanlı Döneminde Gayrı Resmi Kağıt Paralar" adlı bir makaleden derneğin izniyle alınmıştır. Yazı numismatik ile ilgili bölümler çıkartılarak yayınlanmıştır. Makalenin tümünü okumak için makalenin adına tıklayınız.

 Kağıt paralar, dolaşıma çıktığı ilk andan itibaren bir takım problemleri de beraberinde getirmişlerdir. Öncelikle, baskı tekniklerinden dolayı çabuk taklit edilmeleri en büyük sıkıntıları doğurmuştur. İkl tertip “kaimeler” el yazması olduğundan çabuklukla taklit edilmiş bu yüzden önce baskı, sonrasında da matbu kaimelere geçilmiştir. Ancak  yinede kalpazanlara karşı alınan tedbirlere rağmen sahtecilik, kağıt paraların itibarını her emisyonda zorlamıştır.

Madeni paralarla aynı anda tedavül ettirildiklerinden, altın Lira karşısında değerlerinin korunmasında başarı sağlanamamış, ve aradaki fark sürekli açılmıştır. Bu farkların zaman zaman beş katına kadar çıkması spekülatif kazançları takip eden bankerlerin büyüyüp devletten imtiyazlar almalarına kadar olan, son dönem Osmanlı mali yapısındaki hastalıklı durumun sebeplerinden olmuştur.

Başarısız mali politikalarla tedavül eden kağıt paraların yarattığı sıkıntıları en iyi hisseden tabiki halk olmuştur. Ödemeler dengesinin bozulması, memur maaşlarının ödenememesi, hayat pahalılığı ve enflasyon en alt seviyeye kadar tüm kesimler tarafından yaşanmıştır.

Yanlış finansal uygulamaların bir diğeri de kağıt paraların çoğunlukla yüksek küpürlerde basılması, halkın ihtiyacı olan ve günlük alış verişlerde kullandığı küçük küpürlerin ihmal edilmesidir. Zaten az sayıda basılan gümüş ve bakır sikkeler, karşılığı eriyen kağıt paraların yanında bir tasarruf aracı olarak kullanılmış ve tedavülden kaçırılmıştır.

Bu konuda devletin yeteri kadar duyarlı davranmaması yada başka bir değişle geçerli ve kalıcı bir çözüm üretememesi sonucunda, alış verişlerde kilitlenme noktasına varan büyük sıkıntılar oluşmuştur. Çözümü ise mağdur olanlardan gelmiştir. Esnaf, fırıncılar, pazarcılar ve yapılan bağışlarla ayakta duran ibadet yerleri ve dernekler gibi bazı kurumlar yaşamlarını devam ettirebilmek için kendi çarelerini geliştirmek durumda kalmışlar ve ufak değerli kağıt paralar (kağıt jetonlar, para biletler diye de adlandırılmaktadırlar) tedavüle sürmüşlerdir.

...

Pul paralar maliye idaresinin ufak para noksanlığına karşı bulduğu en pratik yöntemdir. 1876’da bazı resmi pulları yaşanan bozuk para darlığına, ve yerine ikame çıkarılan bilet paralara karşı çözüm olarak piyasaya sürerek ilk deneyimini yaşayan maliye, aynı sıkıntı Birinci Dünya Savaşı esnasında yaşandığında yeniden bu yönteme başvurmuştur. ⁽¹⁾

Hatta, yöntem başarılı bulunduğundan, Hilali Ahmer pulları perforasyondan önce kalın kağıtlara yapıştırılarak sürsajlanmak suretiyle genç cumhuriyetin ilk yıllarında da kullanılmıştır. ⁽²⁾

Birinci dünya savaşı sonlarına doğru para yerine kullanılan pullara gelince; 1 Ocak 1917 yılında yüzbinlira karşılığı olarak 5 ve 10 paralık küpürlerde basılmışlardı ve arkalarında tüm pul paralarda olduğu gibi kartonlara yapıştırılarak tedavül ettirilmişlerdi. Arkalarında pembe, sarı veya yeşil renkli kartonlu olanlara rastlanabilmektedir. Üzerinde top bataryası ve subayların olduğu 5 paradan 1.950.000 kuruşluk, 15.600.000 adet; Üzerinde Sultan Ahmed Meydanının resmedildiği 10 paradan 7.625.000 kuruşluk, 30.500.000 adet olarak piyasaya verilmişlerdi. ⁽³⁾

İlk pul paraların çabucak eskiyerek kullanımdan düşmesi, yeni bozukluk ihtiyacı doğurmuştu. Ancak hükumetin savaş giderleri arasında buna ayıracak kaynağı yoktu. Bu yüzden daha önceden piyasadan çekilen Hicaz Demiryolu Yardım İlmuhaberinin kullanılması benimsenerek söz konusu pullar 11 Mart 1919’da arkalarına karton yapıştırılarak ve üzerlerine sürşarj yapılarak piyasaya sürüldü.

Üzerlerinde “10 Kıymeti on paradır” sürşarjlı pullar, 47.350.000 kuruşluk, 18.940.000 adet olarak çıkarılmıştı.

Bu pulların üzerine “Hicaz demiryolu menfaatine mahsus ilmuhaberdir” yazılmıştır. İlmuhaber denilmesinin nedeni, ekonomisi iflas etmiş koskoca bir İmparatorluğun borçlarını ödeyebilmek için her şeyini ipotek altına aldırmasının sonuçlarındandır. Dış borçların ödenebilmesi için, devtetin ekonomik yönden önemli diğer gelir kalemlerinde olduğu gibi, pul basma imtiyazının da Duyunu Umumiye İdaresi’ne verilmiş olmasından dolayı, pullara ilmuhaber denilerek yani farklı bir terim kullanarak, bir şekilde iş halledilmiştir. ⁽⁴⁾

 (1) Mehmet Tezçakın’ın özel arşiv belgeleri.

(2) Atom Damalı, Sosyal Yardım Pulları.

(3) Niyazi Asım, 1336 Sene-i Maliyessi Darbiyat ve Muamelatı Hakkında Maliye Nezaret-i Celilesine Takdim Olunan Rapor.

(4) Ufuk Gülsoy, Hicaz Demiryolu.